1.Wprowadzenie / stres, frustracja i sytuacja trudna /.
Pojęcie stres zostało wprowadzone w latach trzydziestych do biologii przez uczonego kanadyjskiego H. Seley’ego, który na podstawie wielu badań nad funkcjonowaniem ustroju ludzkiego stwierdził, że organizm stykając się z czynnikami, które są dla niego szkodliwe, reaguje na nie pewnym swoistym zespołem zmian, niezależnie od specyficznych właściwości wywołujących te zmiany. Początkowo, te swoiste zmiany wywołane w organizmie zostały określone przez Seley’ego jako „stopień’ zużycia ustroju a potem jako stres, który może być wywołany zarówno przez czynniki fizyczne jak i psychologiczne.
Frustracja- jest to stan wywołany zablokowaniem możliwości zaspakajania jakiejś podstawowej potrzeby jednostki lub grupy z powodu napotykanej przeszkody lub oporu nie do pokonania. Prowadzi do dezorganizacji funkcji fizycznych i psychicznych. Przejawy frustracji to agresywne zachowanie, izolowanie się, demonstrowanie niezadowolenia gestami, mimiką, słownie lub atak polegający na czynnościach zmierzających do zaszkodzenia danej osobie, sprawienia jej bólu.
Pojęcie frustracji wprowadzone w latach czterdziestych, kiedy w psychologii nie operowano jeszcze pojęciem stresu, traktowano jako synonim stresu. Jednym z pierwszych autorów, który w systematyczny sposób zajął się zjawiskiem frustracji i zaproponował jego określoną koncepcję teoretyczną, był amerykański psycholog S. Rosenzweig.
Pojęciu frustracji w literaturze nadaje się co najmniej trzy znaczenia:
-
frustracja jako przeszkoda, która pojawia się na drodze działania wywołanego potrzebą,
-
frustracja jako efekt wystąpienia przeszkody, tj. przerwania ciągu czynności
-
ukierunkowanych na realizację kreślonego celu.
-
frustracja jako stan organizmu, który powstaje w związku z pojawieniem się przeszkody i zablokowaniem przez nią ciągu czynności.
Podstawową komponentą tego stanu są przykre emocje.
Trzeci pogląd jest najbardziej rozpowszechniony w literaturze a także w życiu codziennym znajduje najwięcej zwolenników.
Najbardziej charakterystyczną cechą pojawienia się stanu frustracji jest to, że prowadzi do określonych zmian w zachowaniu się jednostki, która ten stan przeżywa. Zmiany te są traktowane jako tzw. Skutki frustracji. Mogą mieć one doraźny i trwały charakter. Najczęściej występującymi doraźnymi skutkami frustracji są: agresja [ fizyczna, słowna ],regresja ( cofanie się do pierwotnych form zachowania się nieadekwatnych do rzeczywistych możliwości człowieka), racjonalizacja ( samousprawiedliwienie własnych niepowodzeń), fiksacja ( zachowanie stereotypowe bez możliwości wprowadzenia korekt do tego zachowania) itd.
Trwałe skutki frustracji pojawiają się wówczas, gdy człowiek znajduje się w niekorzystnej sytuacji ( blokowana jest możliwość zaspokajania potrzeb) przez dłuższy czas, a występowanie frustracji jest wielokrotne. W takiej sytuacji mogą się tworzyć pewne struktury psychiczne, które stają się właściwościami osobowości. Ich kodowanie w strukturze osobowości uwidacznia się bądź w określonej postawie, bądź w postaci zmian systemu wartości, czy pojawieniu się kompleksu itp.
W literaturze spotykamy się z różnymi klasyfikacjami przeszkód. Podział zaproponowany przez A. Frączaka wydaje się najbardziej przejrzysty. Wyróżnia on przeszkody: aktywne zewnętrzne, aktywne wewnętrzne, bierne zewnętrzne, bierne wewnętrzne
Przeszkody aktywne zewnętrzne – są to zawsze inni ludzie, którzy udaremniają lub ograniczają możliwość osiągnięcia zamierzonego celu, np.: rodzice dla dzieci, nauczyciele dla uczniów, przełożony dla podwładnego itp.
Przeszkody bierne zewnętrzne – są to wszystkie te sytuacje występujące na zewnątrz działającej osoby, które mają charakter bierny, ale ze względu na swoją specyfikę utrudniają lub udaremniają możliwość zaspokojenia określonej potrzeby, np.: migotanie obrazu w telewizorze podczas oglądania interesującego meczu piłkarskiego lub innej ciekawej audycji.
Przeszkody aktywnie wewnętrzne – jest to taka sytuacja wewnętrzna człowieka, kiedy działają dwie lub więcej przeciwstawnie ukierunkowane siły psychologiczne ( tzw. motywy) mające przybliżone natężenie. O takiej sytuacji w literaturze mówi się, że jednostka przeżywa konflikt motywacyjny lub konflikt wewnętrzny (intrapersonalny).Ten rodzaj przeszkód w życiu codziennym występuje najczęściej. Ich pojawienie się niesie za sobą wiele różnorodnych negatywnych skutków o charakterze indywidualnym i społecznym.
K. Lewin już w latach trzydziestych ubiegłego stulecia, twórca tzw. psychologii topologicznej, zwrócił uwagę na występowanie i rolę konfliktów motywacyjnych w życiu człowieka i dokonał ich podziału.
Wyróżnił trzy rodzaje konfliktów motywacyjnych. Konflikt „ przyciągania z przyciąganiem”,
„ odpychania z odpychaniem”, „przyciągania z odpychaniem.” Konflikt „przyciąganie z przyciąganiem” pojawia się wówczas, kiedy jednostka musi dokonać wyboru między dwoma celami mającymi dla niej przybliżoną wartość np.: gdzie pójść, gdy mamy zaproszenie na dwa atrakcyjne dla nas spotkania odbywające się w tym samym czasie? Jest to najbardziej łagodna postać konfliktu, uwzględniając skutki jakie niesie dla człowieka.
Konflikt „ unikanie z unikaniem” jest bardzo podobny do pierwszego, z tym, że wyboru dokonujemy pomiędzy celami negatywnymi Na przykład, cierpieć z powodu bólu zęba, czy pójść do dentysty?
Konflikt „ przyciąganie z unikaniem” jest zaliczany do najtrudniejszych, ze względu na skutki, do jakich prowadzi. Chodzi o takie sytuacje, w których jeden i ten sam cel ma dla jednostki wartość pozytywną i negatywną.
Przeszkody „ bierne wewnętrzne” – są to różnorodne właściwości psychologiczne człowieka, które udaremniają mu realizację określonych celów.
Powstawanie frustracji i jej przeżywanie przez poszczególne jednostki jest faktem niezaprzeczalnym. Problemem otwartym jest szczegółowe rozpoznanie czynników i ich wpływu na powstanie frustracji. Czynności, które człowiek wykonuje stanowią realizację określonych zadań, celów, jakie sobie stawia. Realizacja ta jest możliwa w ściśle określonych warunkach. Toteż zadania, czynności i warunki w jakich one przebiegają, stanowią zamknięty system, w którym występuje pełna współzależność między poszczególnymi elementami.
T Tomaszewski twórca popularnej w psychologii koncepcji sytuacji podkreśla, że gdy system tych trzech elementów jest ze sobą zharmonizowany, zrównoważony, mówimy wtedy o sytuacji normalnej. Kiedy występuje sytuacja, gdy naruszona zostaje równowaga między poszczególnymi elementami tj. między zadaniem, czynnościami a warunkami mówimy o sytuacji trudnej.
W zależności od rodzaju stresu psychicznego występują cztery typy sytuacji trudnych: zagrożenie, przeciążenie, zakłócenie i deprawacja
Przez zagrożenie rozumiemy sytuację, w której następuje naruszenie określonej wartości cenionej przez podmiot. Może mieć ona charakter fizyczny ( zagrożenie życia czy zdrowia jednostki ) jak też charakter społeczny ( zagrożenie pozycji społecznej, kompromitacja.Wyróżniamy zagrożenie społeczne i fizyczne .Życie w grupie, począwszy od rodziny a skończywszy na takiej zbiorowości jaką jest naród, stwarza ciągle sytuacje zagrożenia, które przejawiają się w różnych postaciach: utrata stanowiska, kompromitacja wobec nauczyciela czy klasy, oczekiwanie na ważny egzamin. Zagrożenie fizyczne w obecnej dobie nie należy do rzadkości Często rejestrujemy fakty napadów, gwałtów, kradzieży. Rozwój techniki niesie za sobą zwiększone ryzyko wypadków samochodowych, samolotowych.
Przeciążenie jest to taka sytuacja, w której człowiek wykonuje określone czynności na
granicy swoich możliwości fizycznych i psychicznych. Są to zachowania wymagające dużego wysiłku.
Zakłócenie jest to taka sytuacja, w której człowiek nie jest w stanie skutecznie realizować podjętych zadań ze względu na szereg przeszkód, które pojawiają się w trakcie ich realizacji.
Deprywacja ( brak, utrata ) jest typem sytuacji trudnej, która może mieć charakter fizyczny jak i psychiczny. Prostym przykładem deprywacji fizycznej jest brak pokarmu, wtedy, gdy człowiek jest głodny, zaś psychicznym np.: praca wykonywana w samotności w izolacji od innych osób ,długotrwała rozłąka, utrata osób bliskich.
2. Sposoby rozumienia i wybrane koncepcje stresu.
Stres jest to zespół powiązanych procesów w organizmie i systemie nerwowym
stanowiących ogólną reakcję osobnika na działanie bodźców lub sytuacji niezwykłych,
trudnych, zakłócających, zagrażających, przykrych lub szkodliwych, zwanych stresorami.
Termin stres występuje w psychologii w dwóch znaczeniach, jako stres biologiczny (fizjologiczny) i stres psychologiczny. W ujęciu biologicznym, stresem nazywa się zespół zmian fizjologicznych organizmu pojawiających się w odpowiedzi na działanie bodźców szkodliwych. W ujęciu psychologicznym, stresem określa się zmiany występujące w psychologicznych mechanizmach regulacyjnych i czynnościach pod wpływem różnego rodzaju sytuacji trudnych ,a więc każde z tych pojęć odnosi się do innego poziomu oraz innego zakresu reagowania organizmu. Jednocześnie stres psychologiczny jest ściśle związany ze stresem fizjologicznym i odwrotnie.
Pojęcie stresu fizjologicznego ( biologicznego ) związane jest z nazwiskiem H.Seley’ego.
Uczony ten twierdzi, że działanie na organizm czynników szkodliwych (stresorów ) takich jak: hałas infekcje itp. wywołują w organizmie stan stresu, czyli zespół zmian
fizjologicznych, które służą jego obronie. Obok zmian specyficznych zachodzących w miejscu wystąpienia stresora, określanych przez Seley’go mianem lokalnego zespołu adaptacyjnego, występują też zmiany niespecyficzne, globalne ,nazywane ogólnym zespołem adaptacyjnym Stres biologiczny określany jest zatem jako stan, na który składają się wszystkie niespecyficzne, a zatem nie związane bezpośrednio z istotą i działaniem bodźca szkodliwego, reakcje fizjologiczne organizmu.
Reakcja stresu rozwija się poprzez trzy stadia: stadium reakcji alarmowej, stadium odporności, oraz stadium wyczerpania.
W stadium reakcji alarmowej wyróżnia się dwie fazy;
-
fazę szoku – bezpośredni wpływ czynnika szkodliwego na organizm. Jego cechą charakterystyczną jest pojawienie się różnych wskaźników uszkodzenia organizmu i ich sygnałów fizjologicznych np.: spadek ciśnienia krwi.
-
drugi etap reakcji alarmowej to faza przeciwdziałania szokowi, któremu towarzyszą zmiany w funkcjach fizjologicznych np.: podwyższenie ciśnienia krwi.
W stadium odporności organizm dobrze znosi czynniki szkodliwe, które działają na niego od dłuższego czasu, a słabiej toleruje działanie wielu innych bodżców, uprzednio nieszkodliwych.
W stadium wyczerpania organizm nie jest w stanie skutecznie zwalczać stresory działające
,na niego. Następuje pobudzenie całego organizmu, które nie służy zwalczaniu stresora, lecz jest wskaźnikiem rozregulowania funkcji fizjologicznych i zdolności obronnych przez organizm.
Stan stresu fizjologicznego powstaje nie tylko w skutek bezpośredniego uszkodzenia organizmu, lecz także wskutek działania czynników psychologicznych.
W literaturze psychologicznej pojęcie stres pojawiło się stosunkowo niedawno, dopiero w latach pięćdziesiątych. Bliższe sprecyzowanie jego znaczenia sprawiło poważne trudności, wynikające stąd, że brak było ogólnie przyjętej i zaaprobowanej w psychologicznej teorii stresu. Zjawisko stresu ma kompleksowy charakter i dopiero wyjaśnienie jego elementów składowych pozwala określić jego istotę. Uzasadnione wydaje się traktowanie sytuacji stresowych jako czynników( stresorów ) wywołujących obciążenie systemów samoregulacji psychologicznej i wzbudzających stan napięcia emocjonalnego Stanem stresu można określić owo pobudzenie emocjonalne i towarzyszące mu zmiany w innych sferach psychologicznego funkcjonowania. Następstwem wystąpienia u człowieka stanu stresu psychologicznego jest pojawienie się rozmaitych zmian w poziomie jego sprawności i zachowania się.
3.1 Funkcjonowanie człowieka w warunkach stresu w świetle literatury.
Stres stanowi poważny problem w życiu dzisiejszego społeczeństwa. Jest odpowiedzialny za wiele chorób, bywa przyczyną głębokiego bólu i życiowych tragedii.
W stanie stresu można wyróżnić trzy podstawowe komponenty.
Pierwszy z nich to podwyższenie się ogólnego poziomu aktywacji organizmu, wzrost pobudzenia. Przyspieszony puls i podniesione ciśnienie krwi spowodowane przedłużającym się stresem mogą wywołać stwardnienie naczyń krwionośnych, co z kolei bywa przyczyną chorób serca, jak dusznica bolesna, udar czy zawał serca. Większa ilość kwasu w żołądku, zwłaszcza przy zwolnionym trawieniu, może wywoływać podrażnienie błony śluzowej żołądka, w wyniku czego pojawiają się wrzody żołądka lub dwunastnicy Pod wpływem stresu występują też zmiany typu obwodowego- podniesienie się poziomu elektrycznego przewodnictwa skóry, wzrost ogólnego napięcia mięśniowego itd.
Drugim ważnym komponentem na poziomie psychologicznym jest pojawienie się silnych emocji. Emocjami występującymi najczęściej są lęk, strach, niepokój, a w wypadkach silnego stresu, mogą występować bardziej dramatyczne objawy jak: panika, przerażenie, kłopoty z koncentracją, bezsenność, złość, wrogość, brak apetytu. Dość częstym następstwem stresu są też emocje depresji i przygnębienia a także poczucie winy i wstydu.
Trzecim ważnym komponentem stanu stresu jest pojawienie się motywacji do przezwyciężenia stresu. Motywacja taka uruchamia odpowiednie czynności, których celem może być zwalczanie stresów, albo obrona przed jego przykrymi konsekwencjami. Wpływ jaki wywierają sytuacje stresowe na czynności człowieka i pracę psychologicznych mechanizmów regulacyjnych związany jest zarówno ze wzrostem poziomu aktywacji, pojawieniem się emocji o charakterystycznych treściach oraz z wystąpieniem różnorodnych motywacji do przezwyciężenia stresu.
Wpływ stresu na zachowanie się człowieka może być rozmaity .Raz sprzyja on w uzyskiwaniu dobrych wyników, polepsza poziom organizacji czynności , zwiększa stopień oryginalności pomysłów. Niekiedy zaś przeciwnie, pogarsza efektywność działania, wywiera dezorganizujący wpływ na przebieg czynności.
Według Reykowskiego, w zachowaniu się człowieka w warunkach stresu psychologicznego można wyodrębnić: zmiany o charakterze niespecyficznym( względnie niezależne od rodzaju i lokalizacji stresora), zmiany specyficzne oraz zmiany w sferze ekspresji emocjonalnej.
Zmiany niespecyficzne przebiegają w fazach: mobilizacji, rozstrojenia i destrukcji.
W fazie mobilizacji obserwuje się przyspieszenie procesów myślowych ,polepszenie pamięci, wzrost oryginalności myślenia, intensywności reakcji, ruchy człowieka stają się energiczniejsze, zamaszyste. Tego rodzaju mobilizacja sprawia, że następuje pełne wykorzystanie potencjalnych możliwości człowieka.
Gdy stres się nasila lub trwa zbyt długo faza mobilizacji przechodzi w fazę rozstrojenia .Spada poziom wykonania rozmaitych czynności, a w zachowaniu pojawia się dezorganizacja Ludzie zaczynają mówić szybko, niewyraźnie, podejmują decyzje bez wystarczającego rozeznania sytuacji. Występują chwilowe przerwy w myśleniu i w działaniu( uczucie ”pustki w głowie”},pojawiają się trudności w koncentracji uwagi
Faza destrukcji, występująca przy ciągle narastającym napięciu emocjonalnym, polega na zasadniczym zaburzeniu organizacji zadań i możliwości ich kontrolowania. Człowiek nie potrafi już sprostać wymaganiom sytuacji w jakiej się znalazł i wykonywać w niej określonych zadań. Procesy orientacji ulegają poważnych zakłóceniom. Jego uwaga jest zupełnie rozproszona, myślenie chaotyczne, traci zdolność do poprawnego realistycznego spostrzegania sytuacji.
Zmiany specyficzne polegają na uruchamianiu czynności, które umożliwiają jednostce radzenie sobie w sytuacji trudnej i osiągniecie odporności na wywołany przez tę sytuację stan stresu. Czynności te występują w dwóch formach: jako działanie służące zwalczaniu stresu i działaniu o charakterze obronnym.
Za pomocą działań zakwalifikowanych jako zwalczaniu stresów, ludzie opanowują kłopoty i trudności, usuwają stan napięcia, osiągają cele. Wspólną właściwością reakcji obrony przed stresem jest zaprzestanie osiągania celów, do których dążył człowiek przed zaistnieniem sytuacji stresowej .Obrona może polegać na ucieczce lub wycofaniu się z sytuacji stresowej. Gdy reakcja ta jest jednak zablokowana, może wywołać czynności agresywne, atak na źródło zagrożenia.
Narastający stres wywołuje też zmiany w dziedzinie ekspresji emocjonalnej. Fazie mobilizacji towarzyszy dyskretna manifestacja emocji, niekiedy tak dobra, że obserwator nie zauważy, iż osoba której się przygląda jest w stanie napięcia emocjonalnego.
W fazie destrukcji mechanizmy kontrolne ulegają czasowemu wyłączeniu, ludzie wykazują skłonność do gwałtownych wybuchów emocjonalnych, nie liczą się z opinią i zdaniem innych. Opisany wyżej model reakcji człowieka na sytuację stresową nie odnosi się do wszystkich możliwych sytuacji stresowych.
Pojawiająca się w sposób nieoczekiwany i z dużym nasileniem sytuacja zagrożenia np.: groźba utraty życia mogą sprawić, że w zachowaniu człowieka występuje oznaka dezorganizacji np.: reakcja osłupienia spowodowana panicznym strachem. Jednostka wkracza od razu w fazę destrukcji z pominięciem fazy mobilizacji i rozstrojenia. Gdy człowiek znajduje się przez dłuższy czas w stanie napięcia emocjonalnego, trwającego tygodniami czy miesiącami, mówimy wtedy o stresie długotrwałym. Odmianą stresu długotrwałego jest związane z powtarzaniem się co pewien czas sytuacją stresową określonego rodzaju np.: egzaminy na wyższej uczelni. Jednym z niedostrzegalnych następstw długotrwałego stresu może być przezwyciężenie go.
Dla początkującego mówcy, każde publiczne wystąpienie jest przeważnie bardzo silnym przeżyciem zawierającym komponent zagrożenia – trema, niepokój oto jak zostanie oceniony, czy potrafi obronić przedstawione przez siebie tezy na forum publicznym. Gdy jednak wystąpienia publiczne stają się coraz częstsze, reakcja lękowa słabnie( może nie u wszystkich)
Pojawiają się emocje pozytywne takie jak: zadowolenie z siebie ,poczucie sukcesu. Inną możliwą reakcją na przedłużający się stres jest wystąpienie postawy bierności i skrajnej apatii. Jednostka biernie oczekuje na bieg wydarzeń i poddaje się im. Przyjęcie postawy rezygnacji może w pewnych warunkach pełnić funkcję adaptacyjną zmniejszając w pewnym stopniu natężenie napięć emocjonalnych.
3.1.1. Ogólna charakterystyka czynników wywołujących stan stresu(wydarzenia życiowe, praca, rodzina.)
Czynnik stresowy (stresor) jest elementem sytuacji, który powoduje nadmierne obciążenie systemu psychicznej regulacji zachowania się i w związku z tym narusza równowagę pomiędzy podmiotem a środowiskiem.
W naszym codziennym życiu pojawiają się niekiedy sytuacje, w których stają przed nami zadania przekraczające nasze możliwości ,zadania ponad siły Nazywa się je przeciążeniem Jesteśmy od czasu do czasu przeciążeni pracą, obowiązkami zawodowymi lub rodzinnymi. Sytuacje tego typu określa się powszechne jako stresowe.
Sytuacje stresowe mogą także wywołać zadania przekraczające sprawność umysłową człowieka. Przyczyną takich sytuacji może być np.:. brak odpowiedniej wiedzy, nieznajomość metod postępowania, czy brak jakichkolwiek środków działania. Boimy się wówczas kompromitacji, ośmieszenia, wyszydzenia i ostrej krytyki.
Czynnikiem wywołującym stan stresu jest stan zakłócenia. Zakłócenie jest elementem sytuacji , które utrudniają lub uniemożliwiają jednostce sprawne realizowanie podejmowanych przez nią czynności. Może to być brak przedmiotu lub informacji niezbędnej do wykonania określonej czynności
Inny typ zakłóceń, to występowanie przeszkody, która może mieć charakter zewnętrzny np.(zator na drodze) lub wewnętrzny(pojawienie się konfliktowego motywu, który wpływa hamująco na motywację do kontynuowania podjętych czynności).
Źródłem zakłócenia mogą być też wymagania stawiane jednostce, by wykonywała daną czynność szybciej niż normalnie lub wykonała ją w zupełnie innych niesprzyjających warunkach .Odmianą zakłóceń są też sytuacje nowe zmuszające jednostkę do szukania nowych rozwiązań, z którymi jeszcze nigdy się nie posługiwała.
Zagrożenie jest także rodzajem sytuacji stresowej. Człowiek uświadamia sobie wówczas, że może lub będzie przedmiotem ataku, czyjeś agresji że może utracić coś czy kogoś co jest mu drogie(groźba utraty życia, kalectwo, choroba bliskiej osoby).
Trudna sytuacja życiowa nabiera także charakteru zagrożenia, gdy znajdująca się w niej osoba ma poczucie własnej słabości, gdy uważa, że stoi przed widmem klęski niepowodzenia.
Wystarczy uświadomić sobie, że niepowodzenie jest bardziej prawdopodobne niż sukces, by już wystąpiło uczucie a zagrożenia.
Stres oznacza nacisk wywierany na człowieka przez różne składniki otoczenia fizycznego i społecznego. Do najprostszych stresorów, fizycznych bodźców dezorganizujących funkcjonowanie organizmu należą np.: bardzo głośne, często nagłe dźwięki, jaskrawe światło, hałas, gwałtownie zmieniająca się temperatura środowiskowa, monotonny plusk kropel wody spadającej rytmicznie z kranu. Są one zawsze silniejsze niż próg odporności układu nerwowego osoby znajdującej się w tych warunkach. Nie dla wszystkich ludzi ten sam bodziec jest stresorem, ponieważ występuje rozmaita odporność na te same bodźce.
Stresorami bywają także słabe bodźce, np.: szmery, szumy, delikatne stuki jeżeli trwają przez dłuższy czas, bowiem wyprowadzają organizm z normalnego stanu równowagi.
Typowymi stresorsmi są także konflikty w rodzinie, niepowodzenia w miłości, w pracy, w nauce, brak życzliwości ze strony ludzi.
Czynniki wywołujące stan stresu mogą mieć więc różnorodny charakter.
3.1.2. Reakcje (fazy reakcji) na sytuacje stresowe( stresory).
Wyróżnia się trzy główne fazy w zachowaniu się osoby znajdującej się pod działaniem stresów: przedstresową, stresu i postresową.
Fazę przedstresową stanowi normalna sytuacja, w której dążymy do określonego celu. Zazwyczaj na jej początku wszystko układa się pomyślnie aż do momentu, gdy pojawia się przeszkoda. Tej sytuacji towarzyszy świadomość rosnącego zagrożenia i myśl, że celu nie da się zrealizować. Jednak pierwsze zetknięcie z trudnościami powoduje pozytywne napięcie emocjonalne, wzrost motywacji działania. Powstają nowe pomysły dotyczące radzenia sobie z przeszkodami .Gdy jednak wyniki te nie okażą się skuteczne następuje wzrost napięcia emocjonalnego i nasilenie się niektórych procesów fizjologicznych w organizmie, na przykład: pocenie się, przyspieszenie tętna, pulsu, oddechu. Gdy teraz nie nastąpi sukces, albo osoba działająca nie opanuje się i nie pogodzi z niepowodzeniem, rozpoczyna się druga faza: faza stresu właściwego. Zachowanie osoby znajdującej się w stresie nabiera cech krańcowo emocjonalnych. Przestaje ona panować nad sobą, jest wstanie gniewu, przerażenia, rozpaczy. Zmniejsza się gwałtownie kontrola nad samym sobą i maleje racjonalne, sensowne kierowanie swoim postępowaniem. Mimo ogromnego wysiłku organizmu nie można osiągnąć pozytywnych rezultatów.
Zaczynają występować objawy zmęczenia spowodowane bezowocnym wysiłkiem, rozpoczyna się trzecia faza – faza postresowa.
Jest to faza klęski, która nie przyniosła żadnych rezultatów w osiągnięciu celu. Wyczerpanie organizmu i świadomość klęski spowodowane przeżytym wysokim napięciem emocjonalnym są powodem zniechęcenia i apatii. Powtarzające się przeżycia stresowe mogą spowodować stany nerwicowej pobudliwości, zaburzenia równowagi emocjonalnej i wyczerpanie nerwowe. Zdarzają się również tzw. postresowe uczulenie lękowe w stosunku do pewnego typu sytuacji i zadań, które trzeba od czasu do czasu rozwiązać. Ponowne wystąpienie tej samej sytuacji, w której się raz już przeżyło stres, budzi niepokój, w ten sposób, od razu traci się szanse osiągnięcia celu.
3.2 Funkcjonowanie nauczycieli w warunkach stresu – wyniki rozmów z nauczycielami i rezultaty ankiety
Ankietę przeprowadziłem wśród nauczycieli pracujących w Zespole Szkół Mechanicznych. Badania ankietowe rozpocząłem od bliższego określenia ich celu oraz poinformowałem respondentów o sposobie wypisywania odpowiedzi.
Ankieta składa się z dwóch części:
-
dotyczącej specjalności zawodowej nauczyciel, płci, stażu pracy, i stażu pracy w szkole
-
zawierającej pytania właściwe
Przed wypełnieniem ankiety zapoznałem nauczycieli z jej treścią i udzieliłem niezbędnych wyjaśnień Informacje uzyskane dzięki zastosowaniu ankiety, oraz przeprowadzone rozmowy, pozwoliły mi poznać jak funkcjonują nauczyciele w warunkach stresu.
1. Charakterystyka badanej populacji
Tabela 1
Specjalność zawodowa
Specjalności zawodowe |
Ogółem |
|
|
N |
% |
|
|
Humaniści |
10 |
42 |
|
Nauki ścisłe |
4 |
16 |
|
Przedmioty zawodowe |
10 |
42 |
|
Razem |
24 |
100 |
Jak wynika z tabeli 1, 10 osób (42%), posiada specjalność humanistyczną, tyleż samo nauczycieli prowadzi zajęcia z przedmiotów zawodowych a 4 osoby zajęcia z nauk ścisłych.
Tabela 2
Staż pracy (ogółem)
|
Staż pracy (przedział lat) |
Ogółem |
|
|
N |
% |
|
|
1-10 |
2 |
8 |
|
10-20 |
4 |
17 |
|
20-30 |
18 |
75 |
|
Razem |
24 |
100 |
Jak wynika z tabeli 2; 2 osoby (8%) osoby pracują w przedziale 1-10 lat, 4 osoby (17%) w przedziale 10-20 lat a 18 osób (75%) w przedziale 20-30 lat.
Tabela 3
Staż pracy w szkole
Staż pracy w szkole(przedział lat) |
Ogółem |
|
|
N |
% |
|
|
1-10 |
2 |
8 |
|
10-20 |
16 |
67 |
|
20-30 |
6 |
25 |
|
Razem |
24 |
100 |
Z tabeli 3 wynika, iż 2 osoby (8%) pracują w szkole w przedziale od 1-10 lat, 16 osób (67%) w przedziale od 10-20 lat a 6 osób wśród respondentów w przedziale 20-30-lat
2. Pytania właściwe
Wszyscy ankietowani, 24 osoby (100%) ,stwierdziły, że w swojej pracy znaleźli się w sytuacji stresowej.
Tabela 4
Częstotliwość występowania stresu a staż pracy w szkole
|
Częstotliwość występowania stresu |
Staż pracy w szkole(przedział lat) |
Ogółem |
|
|---|---|---|---|
|
N |
% |
||
|
Sporadycznie |
10-20 |
12 |
52 |
|
Dość często |
10-20 |
4 |
16 |
|
Dość często |
1-10 |
2 |
8 |
|
Dość często |
20-30 |
4 |
16 |
|
Każdego dnia |
20-30 |
2 |
8 |
|
Razem |
|
12222222 |
100 |
Jak wynika z tabeli 4;.u 12-stu nauczycieli (52%) stres występuje sporadycznie. Są to osoby ze stażem pracy w przedziale l0-20 lat. Dość często natomiast stres występuje u 10-ciu nauczycieli (40%).Są to osoby pracujące w różnym przedziale lat pracy;(od 1roku do 30 lat).Tylko 2 osoby (8%), ze stażem pracy w przedziale 20-30 lat, w stresie pracują każdego dnia.
Tabela 5
Wpływ stresu na prowadzenie zajęć lekcyjnych
Wpływ stresu |
Ogółem |
|
|
N |
% |
|
|
Przeszkadza, męczy, utrudnia pracę |
14 |
60 |
|
Wpływa na relację między mną a uczniem |
2 |
8 |
|
Powoduje zniechęcenie, pustkę myślową |
2 |
8 |
|
Wpływa na płynność wypowiedzi |
2 |
8 |
|
Działa obezwładniająco |
2 |
8 |
|
Nie utrudnia, działa mobilizująco |
2 |
8 |
|
Razem |
24 |
100 |
